Czy Etruskom dokuczała jesień?

Dotychczasowe wpisy były nieco naukowe i skomplikowane. Dla kogoś, kto nie ogarnia terminologii historyczno-archeologicznych zbyt „suche”. Postanowiłam naprawić ten błąd i napisać dzisiejszy post w lżejszej tematyce.

Za oknem jesień- szaro, buro i ponuro. Nawet jak nie leje- warunki pogodowe nie zachęcają do spacerów.

Ciekawe, czy taka sama jesienna melancholia dokuczała Etruskom?

Teren zajmowany przez Etrusków

Populonia- etruskie miasto

Tumulus z populońskiej nekropolii

Populonia, po łacinie zwana Popluną lub Fofluną, swoimi korzeniami sięgała epoki brązu. Ulokowana była w Zatoce Baratti, miasto mieściło się bezpośrednio nad morzem i posiadało port z długim molo, zbudowanym z kamieni.
Osada tam się znajdująca pełniła zapewne rolę łącznika z wyspą Elbą, jej mieszkańcy mogli także kontrolować transport metali na Elbie wydobywanych. Populonia od VII wieku p.n.e. pełniła także rolę centrum obróbki żelaza i cyny- w jej okolicach archeolodzy odkryli wiele pieców wytopiskowych, mieszczące się współcześnie w Poccarecia i San Cerbone.

Czy Etruskowie jadali makaron?

Nie jest to może zbyt inteligentne pytanie, ale jakoś nie daje mi spokoju.

Skojarzenie mam proste:

Etruskowie-> Italia-> tradycyjna kuchnia włoska 

Jeśli współczesna kuchnia włoska sięga swymi korzeniami do tradycji etruskiej i rzymskiej, to czy jest w niej miejsce na potrawy, z której Włosi słyną?

Temat etruskich kulinariów ma dość bogatą literaturę. Wzmianki o tym znaleźć możemy w "The Etruscan" autorstwa Graeme Barkera i Toma Rasmussena, "Art, Culture, and Cuisine: Ancient and Medieval Gastronomy" Phylisa Praya Bobera oraz "A Salute to the Etruscan Origins of Tuscan Cuisine" Lucio Sorre.  

Z niniejszych tekstów dowiedzieć się możemy, co spożywali Etruskowie. O makaronie jednak cicho sza! Autor ostatniego artykułu używa w angielskim tekście włoskiego terminu pasta na oznaczenie podstawowego składnika dań. Gdybyśmy zajrzeli do słownika, to dowiemy się, że pasta oznacza: ciasto, makaron oraz potrawy mączne. Z mojego doświadczenia z pobytu we Włoszech mogę powiedzieć jedno- to najmniej precyzyjny termin kulinarny, jaki znam. Porównać można go z hasłem "drewno". Wyobraźcie sobie: ktoś mówi do was "drewno". I teraz jedynie od kontekstu zależy, czy chodzi mu o drewno na opał, deski, biurko czy może materiał na bobrzą tamę.

Dokładniejsza lektura pozycji angielskich oraz kilka wzmianek w polskiej literaturze informuje nas jednak, że owa pasta dotyczy raczej placków* w typie podpłomyków lub prostego ciasta drożdżowego niż makaronu. 
Zresztą może należałoby zacząć od kwestii- kiedy makaron wynaleziono? Wszystkowiedząca Wikipedia w kwestii makaronu milczy o prahistorii wstążek i muszelek nawet w swej angielskiej edycji, od razu przechodząc do źródeł pisanych.W antycznych zapiskach przepis na coś w rodzaju makaronu podaje Galen w II wieku n.e, wcześniejsze jego dzieje w basenie Morza Śródziemnego giną w pomrokach. Włoska Wikipedia historię makaronu we Włoszech zaczyna od średniowiecza, wstydliwie ukrywając luki w nauce. 
Tak więc na dzisiejsze pytanie odpowiadam: nie wiem. Czuję jednak, że o niniejszej sprawie poinformuję włoski odpowiednik naszego IPN. W końcu makaron dla nich to jak nasz bigos... Potrawa narodowa i symbol kultury. 
A propos- wie ktoś, kiedy zaczęto gotować bigos? I czy jakaś kultura pradziejowa maczała w nim swoje palce?


*Kilka zdań o kuchni etruskiej zamieszcza Witold Dobrowolski w swym "Malarstwie..." oraz Eleonora Sandrelli w "Etruskach...". Nieco szerzej pisze o tym Jaques Heurgon w "Codziennym życiu Etrusków".

Etruska biżuteria

Zestaw biżuterii pochodzący z Grobu Bernardini, VII wiek. p.n.e

Wprowadzenie

Biżuteria etruska słynęła w świecie antycznym ze swego poziomu i kunsztu wykonania. Rzemieślnicy z Toskanii byli doskonałymi brązownikami i jubilerami, znana im była sztuka granulacji (zdobienie przedmiotów drobnymi kuleczkami złota lub srebra), filigran (technika złotnicza polegająca na zdobieniu lub wykonywaniu całego przedmiotu z cienkich drucików ułożonych w ażurową siatkę), technikę niello (wzór wyryty w metalu wypełniano specjalną pastą złożoną z siarczków srebra, miedzi i ołowiu, a następnie poddaje polerowaniu w celu uzyskania rysunku, kontrastującego z tłem), oraz złote i srebrne aplikacje na przedmiotach wykonanych z innego materiału. Oczywiście- jest to stan przypadający na rozkwit kultury etruskiej-czyli V-III w. p.n.e. W początkach formowania się kultury etruskiej, przypadających na tzw. kulturę Villanova (lub villanowiańską), produkcja biżuterii miała charakter lokalny, głównym materiałem był brąz i żelazo, a w zdobnictwie przeważały motywy geometryczne, podpatrzone u Greków oraz przedstawicieli kultury halsztackiej.

Orvieto- etruskie miasto Volsinii?

Pozostałości świątyni etruskiej w Orvieto

Naukowcy nie są pewni, czy współczesną lokalizacją etruskiego ośrodka Volsinni  jest Orvieto- jako alternatywę podaje się miasto Bolsena.  Istnieje także koncepcja mówiąca, że istniały dwa Volsinni- stare czyli Veteres, dzisiejsze Orvieto, oraz młodsze, zbudowane już w epoce rzymskiej, Volsinni Novi- Bolsena. Sama nazwa Orvieto zanotowana została po raz pierwszy w średniowieczu i wywodzi się od słów Vetus Orbieto Urbs- "Stare Miasto". Jednak nawet jeśli Orvieto nie należało do dodekapolis- ligi dwunastu miast etruskich- było znacznym ośrodkiem.

Lista miast etruskich

Mury cyklopie Vetulonii

Dodekapolis- dwanaście głównych miast etruskich:

Nazwa etruska            Nazwa rzymska      Nazwa współcz.

Aret- Arretium  Arezzo Chaire, Chaisrie, Caisra, Cisra Caere, Agylla Cerveteri and its frazione Ceri Clevsin Clusium, Camars                    Chiusi

Etruska moda

Etruskie damy, jak wspominają o tym źródła antyczne oraz przedstawienia na zabytkach, lubowały się w zbytku i zapewne były modnisiami. 

Pierwsze spostrzeżenie, jakie można odnieść z obserwacji malowideł grobowych prezentujących uczty, pokazuje, że stroje były niezwykle kolorowe. Barwy ubrań Etrusków to czerwienie, błękity i granaty, zielenie, żółcie, pomarańcze, brązy- barwy nasycone i radosne. Tkaniny, wedle świadectw ikonograficznych, były bogato haftowane lub zdobione koralikami, złotymi blaszkami, frędzlami itp. 

Kitarzysta i tancerka z malowidła grobowego- przykłady wzorzystych ubrań etruskich

Do charakterystycznych strojów etruskich należały:

Pochodzenie Etrusków

Sprawa pochodzenia Etrusków jest zagadką historii, którą od lat próbują rozwikłać badacze.
Istnieją trzy teorie naukowe:

wschodnia- Etruskowie przybyć by mieli z wybrzeży Azji Mniejszej. Teorię tę już w starożytności lansował Herodot z Halikarnasu, a ponieważ cieszył się zawsze dużą estymą wśród historyków jako autor dość prawdomówny- dość długo była to hipoteza wiodąca. Głównymi argumentami allochtonistów były: nazwa Tyrrhenowie, którą Etruskowie się określali, a która pojawia się w wschodnich rejonach basenu Morza Śródziemnego, tabliczki z Lemnos, wskazujące na podobieństwa do języka etruskiego, nagła rewolucja w kulturze villowiańskiej, objawiająca się skokiem cywilizacyjnym, zmiana obrządku pogrzebowego z ciałopalenia na inhumację oraz badania genetyczne mtDNA krów toskańskich.Teoria ta do dziś ma wielu zwolenników, jednak większość argumentów da się obalić. Jej podstawą jest twierdzenie, że przedstawiciele kultury villanowiańskiej stali na zbyt niskim stopniu rozwoju, by móc stworzyć kulturę etruską-jednak jest to zwykłe nadużycie. Gdyby było prawdziwe- nadal tkwilibyśmy w paleolicie. Nie można zaprzeczyć, że istnieje podobieństwo nazewnictwa pomiędzy Etruskami a Azją Mniejszą, lecz może ono wynikać z istnienia przed pojawieniem się ludów indoeuropejskich wspólnoty językowej(przez niektórych badaczy wiązanej z kulturą Terramare). Poza tym-istnieją dowody na kontakty kultury mykeńskiej z Italią drogą morską. W czasach historycznych Etruskowie panowali na Morzu Tyrreńskim, a ich flota dorównywała greckiej i fenickiej-bardzo prawdopodobne, że w okresie kultury villlowiańskiej także żeglowali- świadczyłyby o tym zresztą silne wpływy na Korsyce, Elbie oraz Sycylii, być może zapuszczali się także dalej na wchód, na co mogłyby wskazywać tabliczki z Lemnos, które wykazują pokrewieństwo z językiem etruskim-być może była tu jakaś faktoria handlowa lub ludy te stanowiły jedną rodzinę językową. Niektórzy badacze początek pobytu Etrusków w Italii wiążą jeszcze z epoką brązu- mieli by przybyć w ramach wędrówek "Ludów morza", które miały napaść na Egipt w XII wieku p.n.e. Nazwa jednego z ludów według egipskich kartuszy brzmieć miała Tursu- kojarzy się to ewidentnie z Etruskami- jednak, czy można mówić o istnieniu ludu na  6 wieków przed pojawieniem się konkretnych informacji? Jako dowód na to można podać Wenedów- nazwa ta pojawia się na kartach dziejów kilkakrotnie- a trudno uwierzyć, by Wenedowie z północnej Italii początków epoki żelaza wyskoczyli nagle znienacka tysiąc lat później na wschód od Karpat i byli utożsamiani ze Słowianami.

Panteon bogów etruskich

Religia etruska nie jest tak dobrze poznana, jak wierzenia Greków czy Rzymian. Do dzisiaj spory budzą interpretacje pewnych zjawisk. W dawniejszej literaturze bardzo powszechny jest pogląd, że Etruskowie znaczną część mitów zaczerpnęli z religii greckiej, a ich bogowie, pod wpływem helleńskim, stali się odzwierciedleniem panteonu Hellady. Sądy takie należy traktować z pewną ostrożnością- mimo pewnych podobieństw oraz niewątpliwych wpływów- różnice nadal były istotne. Równie dyskusyjny jest wpływ religii etruskiej na rzymską- był niewątpliwie ogromny, natomiast kłopot budzi już odróżnienie tradycji rzymskiej od zapożyczonej.
Bogowie etruscy pierwotnie prawdopodobnie nie mieli ściśle określonego "pola działalności" ani określonego wizerunku. Początki wierzeń etruskich określane są mianem politeistycznego panteizmu z elementami totemizmu. Dominująca wtedy była wiara, że każdy przejaw natury to manifestacja bóstw- żyjących w drzewach, strumieniach, ciskających w złości piorunami lub karzących chorobami. Najpopularniejszym kultem, według badaczy wtedy, miał być kult bogini matki i kulty agrarne, rozpowszechniony także w innych kulturach śródziemnomorskich (kultura minojska, a także kultury późnej epoki brązu).