Etruska biżuteria

Zestaw biżuterii pochodzący z Grobu Bernardini, VII wiek. p.n.e

Wprowadzenie

Biżuteria etruska słynęła w świecie antycznym ze swego poziomu i kunsztu wykonania. Rzemieślnicy z Toskanii byli doskonałymi brązownikami i jubilerami, znana im była sztuka granulacji (zdobienie przedmiotów drobnymi kuleczkami złota lub srebra), filigran (technika złotnicza polegająca na zdobieniu lub wykonywaniu całego przedmiotu z cienkich drucików ułożonych w ażurową siatkę), technikę niello (wzór wyryty w metalu wypełniano specjalną pastą złożoną z siarczków srebra, miedzi i ołowiu, a następnie poddaje polerowaniu w celu uzyskania rysunku, kontrastującego z tłem), oraz złote i srebrne aplikacje na przedmiotach wykonanych z innego materiału. Oczywiście- jest to stan przypadający na rozkwit kultury etruskiej-czyli V-III w. p.n.e. W początkach formowania się kultury etruskiej, przypadających na tzw. kulturę Villanova (lub villanowiańską), produkcja biżuterii miała charakter lokalny, głównym materiałem był brąz i żelazo, a w zdobnictwie przeważały motywy geometryczne, podpatrzone u Greków oraz przedstawicieli kultury halsztackiej.

Biżuteria okresu villanowiańskiego (800-600 p.n.e.)

Dla wczesnego okresu rozwoju kultury villanowiańskiej charakterystyczne są ubogo wyposażone groby popielnicowe. Do zestawu biżuterii w nich znajdowanych zaliczyć można: zapinki z blaszaną, ornamentowaną tarczką, zapinki o fantazyjnie powyginanym kabłąku, bransolety pełne oraz z rozklepanymi końcami. Nie znaleziono dotychczas w wyposażeniu żadnych importów. W motywach zdobniczych dominuje linearyzm i geometryzm, przedmioty zdobione są rzędami linii prostych, kratką, kołami, trójkątami itp.

Od roku około 750 p.n.e. zauważyć można przełom- pod wpływem kontaktu z cywilizacji grecką, fenicką a pośrednio także egipską etruskie warsztaty powoli zmieniają kierunek rozwoju. Bardzo popularnym motywem, obok wcześniejszych geometrycznych, staje się uproszczony wizerunek barki słonecznej, zapożyczony z Egiptu, motyw kaczuszek w heraldycznych lub symetrycznych układach, szczególnie na bransoletach. Zapinki zdobione są szeregami guzków lub grupami koncentrycznych kół. Powoli do przeszłości przechodzi styl geometryczny, jego miejsce zajmuje styl orientalizujący, którego prądy płyną ze Wschodu. Orientalistyczna dekoracja charakteryzuje się bujnymi ornamentami roślinnymi, postaciami demonów, egzotycznych lub fantastycznych zwierząt, które zmieniały powierzchnię

Etruska złota zapinka z grobu w Regiolini Galassi, VII wiek p.n.e.

dekorowanego przedmiotu w plątaninę linii i motywów( jak na przedstawionej na ilustracji etruskiej fibuli z VII wieku z Regiolini Galassi).

Jeden z włoskich etruskologów, Coche de la Ferte, ujął nagłą zmianę tak: „[…] biżuteria wyłania się z ciemności, w której pogrążone są początki cywilizacji etruskiej, jak spontaniczny twór, już z całym mistrzostwem swej techniki i dekoracyjnym bogactwem, […], w miejsce dotychczasowych brązowych ozdób, w które obfitują groby kultury Villanova, stopniowo pojawia się biżuteria, w której nie pozostało nic z tego, co ją bezpośrednio poprzedzało”.

W muzeum w Populonii prowadzono badania eksperymentalne nad tym, jak mogła wyglądać granulacja w wykonaniu etruskich jubilerów. Wynika z nich, że do złota, z którego miano zrobić ozdobę, dodawano nieco miedzi. Potem, walcowano je na cienkie pasemka, które łączono w pęk, a potem krojono na drobne kawałki. Te skrawki układano warstwami w glinianym tyglu, starannie izolując je pyłem węglowym. Po stopieniu tygiel wyjmowano z pieca, kulki myto i suszono. Potem dzielono je według rozmiaru. Przed naniesieniem na powierzchnię przedmiot i kulki podgrzewano na wolnym powietrzu, po czym nakładano kulki na przedmiot, mocując je odrobiną śliny, po czym ozdobę podgrzewano aż do stopienia tlenków miedzi, które wytwarzały się wcześniej, a następnie ostudzano. W tym momencie kuleczki były już umocowane na stałe.

Bransolety-kolczyki z grobowca Regiolini Galasi, VII wiek p.n.e.

W złotnictwie etruskim tego okresu można wyróżnić dwa ośrodki: południowy i północny, które mają nieco odrębne style. Południe charakteryzuje się bogatą ornamentyką, północne motywy są nieco bardziej zachowawcze i nawiązują do stylu geometrycznego.

Najbogatszy zbiór biżuterii ośrodka południowego znaleziono w kompleksie grobowców rodzinnych Regiolini Galassi. Pochodzi z nich przedstawiona na ilustracji bogato zdobiona zapinka, z tarczką zdobioną motywem lwów( identyczny motyw zdobi również kabłączek) oraz równoległa do niej tarczka zdobiona granulacją. Innym zabytkiem sztuki złotniczej jest też komplet dwóch bransolet (lub kolczyków, bo też z taką hipotezą się spotkałam, złota blaszka, z której wykonana jest ozdoba, jest bardzo lekka) zdobionych motywem Pani Ze Zwierzętami oraz jej świtą. Jest to popularny motyw sztuki kultury egejskiej i stamtąd musi pochodzić inspiracja, wykonanie jest na pewno miejscowe.

Złotnictwo północnej części Etrurii, rozwijające się głównie w okolicy Vetulonii, doskonale oddaje słynna zapinka Corsini znaleziona w grobie Circilo Della Fibula w Marsigliana. Jest to zapinka z grobu męskiego, o wygiętym kabłączku ozdobionym szeregiem kaczuszek. Ten typ należy do bardzo rozpowszechnionych, stanowił główną ozdobę męskiego stroju. Wytwarzano go właśnie w Vetulonii, znaleziono nawet egzemplarz z ułożonym z granulowanych kulek imieniem właściciela.

Zapinka Corsini z grobu Circilo Della Fibula w Marsigliana, koniec VII wieku

Biżuteria okresu archaicznego (600- 400 p.n.e.)

Od końca VII wieku wpływy orientalne: fenickie i egipskie, wypierać zaczynają zupełnie prądy płynące z Grecji, początkowo z Koryntu, a od V wieku z Attyki i Egei. W zdobnictwie biżuterii dominować zaczyna porządek i ład, chaotyczne wcześniej plątaniny wici roślinnych i postaci antropo- i zoomorficznych stały się uporządkowane i ułożone w rządki. Popularnym wzorem staje się meander.

Fibula ze złota z końca VI wieku z nekropoli w Boloni

Zabytki ze złota nie są aż tak spektakularne, lecz nie można im odmówić kunsztu wykonania.

Złoty wisior z przedstawieniami ludzkich głów, inspirowany sztuką celtycką z V wieku p.n.e.

Złotnicy etruscy wykonywali ozdoby również na eksport. Ich wyroby znajdujemy w całej antycznej Europie- od Scytii, gdzie trafiały za pośrednictwem greckich kupców, jak i w Wielkiej Brytanii, dokąd docierały w wyniku wymiany z Celtami. Ci ostatni byli częstymi klientami etruskich jubilerów. Powstawały dla nich bransolety, fibule, pierścienie i wisiory zdobione częstymi w celtyckiej kulturze motywami: ludzkimi głowami, postacią jelenia i niedźwiedzia, jeźdźcy na koniu czy Epony, bogini wojny.

Pod wpływem kultury greckiej, w której mitologia pełniła role ilustracyjną w dekoratorstwie, powoli także do zdobnictwa biżuterii etruskiej przekradają się powoli motywy religijne i postaci bogów i bogiń.

Biżuteria okresu klasycznego (400- 330 p.n.e)

Okres klasyczny charakteryzuje się pozostawaniem sztuki etruskiej pod wpływem kultury greckiej, które zdominowała w tym okresie cały basen Morza Śródziemnego. Miasta etruskie przeżywały wtedy kryzys w wyniku trwającego podboju przez Rzymian, który jednak nie odbił się zbytnio na jubilerstwie i złotnictwie. Stało się ono jednak wtórne do produkcji greckiej, w zasadzie kontynuowało styl poprzedniej epoki.

Nausznica (kolczyk) ze złota z początku IV wieku

Głównymi motywami zdobniczymi są grupy kulek z granulacji, meander, trwające od okresu orientalistycznego postaci fantastycznych i egzotycznych stworów, celtycki motyw ludzkiej głowy oraz wężowate i roślinne kształty.

Biżuteria okresu hellenistycznego (330- 220 p.n.e.)

Główka z brązu z końca IV w., ukazująca sposób noszenia biżuterii przez Etruski

Okres hellenistyczny, zapoczątkowany przez podboje Aleksandra Wielkiego, był dla Etrusków okresem utraty niepodległości politycznej i gospodarczej. Etruskowie wtapiali się powoli w społeczeństwo rzymskie. Ponieważ kultura całego basenu Morza Śródziemnego stała się wtedy ujednolicona- także biżuteria etruska niczym nie różniła się od ozdób z greckich lub rzymskich pracowni.

Klasyczny zestaw biżuterii, w jaką stroiła się wtedy etruska kobieta, przedstawia główka z brązu. Obowiązkowe były kolczyki- nausznice o różnorodnych kształtach, diademy ze skręconego drutu lub metalowej taśmy, spinki i ozdoby do włosów oraz naszyjniki.

Naszyjniki były wielosegmentowe, składały się z łańcuszka oraz ozdób.